آیات و روایات فراوانی در منابع اسلامی وجود دارد که سبک و سیاق صحیح زندگی اجتماعی و اقتصادی شخص مسلمان را روشن می کند. در واقع این آیات و روایات چراغ راه و حجت شرعی و شاخص مسیر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی است. در این نوشتار سعی داریم به قواعد و اصولی اشاره کنیم که حکومت و جامعه اسلامی می بایست در مسیر تقویت آنها گام بردارد. قواعد بسیار مهمی که دلالت روشن بر حمایت از تولید کالا و اشتغال و خودکفایی در جامعه اسلامی دارد.


1-قاعده و اصل حمایت از عزّت اسلامی
یکی از قواعد و اصول قابل استخراج از منابع اسلامی حفظ عزت و شوکت جامعه اسلامی است. در جامعه جهانی نباید عزّت حکومت اسلامی مورد خدشه و تضعیف قرار بگیرد، یک شخص مسلمان در رفتار فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که در پیش می گیرد نباید زمینه ذلت و خواری حکومت اسلامی را فراهم کند. «یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَعْلَمُونَ؛[1]آنها مى‏گویند: «اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان ذلیلان را بیرون مى ‏کنند!» در حالى که عزّت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است؛ ولى منافقان نمى‏ دانند!»


بیان مفسران: تنها منافقان مدینه نبودند که این سخن را در برابر مؤمنان مهاجر گفتند بلکه قبل از آنها نیز سران قریش در مکه مى‏گفتند: اگر این گروه اندک مسلمان فقیر را در محاصره اقتصادى قرار دهیم، یا از مکه بیرونشان کنیم، مطلب تمام است! امروز نیز دولت هاى استعمارى به پندار اینکه خزائن آسمان و زمین را در اختیار دارند مى ‏گویند ملت هایى را که در برابر ما تسلیم نمى ‏شوند باید در محاصره اقتصادى قرار داد تا بر سر عقل آیند و تسلیم شوند! این کوردلان تاریخ که شیوه آنها دیروز و امروز یکسان بوده و هست خبر ندارند که با یک اشاره خداوند تمام ثروت ها و امکاناتشان بر باد مى‏رود و عزّست پوشالى آنها دستخوش فنا مى ‏شود.[2] افرادی که در زندگی مادی غیر خدا را ولی و دوست خود قرار می دهند، برای دست یابی به عزّت و شوکت زیر بیرق کفر و جامعه استکباری می روند و با این کار زمنیه تقویت اقتصاد و حکومت آنها را فراهم می کنند جز ذلت چیزی نصیب خود نمی کنند، خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا، کَلاَّ سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا؛[3]و آنان غیر از خدا، معبودانى را براى خود برگزیدند تا مایه عزّتشان باشد! (چه پندار خامى!) هرگز چنین نیست! به زودى (معبودها) منکر عبادت آنان خواهند شد؛ (بلکه) بر ضدّشان قیام مى ‏کنند!»


2-قاعده و اصل حفظ امنیت در آرمان شهر قرآنی
یکی از مهمترین و اساسی ترین ویژگی های جامعه و حکومت اسلامی حفظ امنیت و آسایش و آرامش است، آیات متعددی در قرآن کریم سخن از امنیت در آرمان شهر قرآنی کرده است: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنی‏ وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ؛[4] (به یاد آورید) زمانى را که ابراهیم گفت: «پروردگارا! این شهر [مکّه‏] را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار!» حضرت ابراهیم پیش از سکونت از خدای متعال تقاضای امنیت و فراوانی می کند. خدای متعال در آیه دیگری راه رسیدن به این امنیت را ایمان و عمل صالح معرفی کرده و می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى‏ لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی‏ لا یُشْرِکُونَ بی‏ شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛[5]خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده ‏اند وعده مى ‏دهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید؛ و دین و آیینى را که براى آنان پسندیده، پابرجا و ریشه ‏دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل مى ‏کند، آن چنان که تنها مرا مى پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت. و کسانى که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند.

از طرفی بر اهل علم و تحقیق روشن است که عمل صالح و ایمان با تکیه و اعتماد بر کفار و ظالمین حاصل نمی شود، عمل صالح با تحقیر تولید و سرمایه اسلامی و تقویت جبهه کفر و ظلم حاصل نمی شود، در واقع عمل صالح با ایثار، جهاد مالی و جانی و تقویت جامعه اسلامی حاصل می شود که یکی از ابعاد آن تقویت فضای اقتصادی و حمایت بازار و کار اسلامی است.عمل صالح با تحقیر تولید و سرمایه اسلامی و تقویت جبهه کفر و ظلم حاصل نمی شود، در واقع عمل صالح با ایثار، جهاد مالی و جانی و تقویت جامعه اسلامی حاصل می شود که یکی از ابعاد آن تقویت فضای اقتصادی و حمایت بازار و کار اسلامی است.

در آرام شهر دینی و قرآنی امنیت دارای اقسام مختلفی همچون:
۱- امنیت طبیعی در مقابل حوادث و بلایای غیر مترقبه از قبیل سیل، زلزله و...
۲- امنیت جهانی و کشوری در مقابله با دشمنان خارجی
۳- امنیت اجتماعی در برابر مخالفان داخلی که آب به آسیاب دشمنان خارجی می‌ریزند و در داخل اوضاع را بحرانی و متشنج می‌‌نمایند.
۴- امنیت اجتماعی و حقوقی در مقابله با مجرمان، بزهکاران و کسانی که قانون شکنی می‌کنند و روحیه زیاده خواهی و مغرورانه دارند.
۵-ایجاد امنیت اقتصادی از طریق جلوگیری از افزایش بی‌رویه قیمت ها و تعادل و ثبات در بازار، مبارزه با محتکران، نظارت بر کسبه و ترازوها، جلوگیری از قاچاق کالا و همچنین حمایت از تولید و سرمایه داخلی... میسر می شود. ایجاد امنیت اقتصادی از طریق جلوگیری از افزایش بی‌رویه قیمت ها و تعادل و ثبات در بازار، مبارزه با محتکران، نظارت بر کسبه و ترازوها، جلوگیری از قاچاق کالا و همچنین حمایت از تولید و سرمایه داخلی... میسر می شود.


3-قاعده و اصل، نفی زیان و ضرر
از جمله قواعده فقهی و دینی که علمای اسلامی با تأکید و توجه بر آن در صدد حفظ منافع و حقوق مسلمانان و جامعه اسلامی بوده اند قاعده نفی ضرر است که در منابع فقهی با این عنوان از آن یاد می شود: «لاضرر و لاضرار» تبیین لغوی این قاعده این چنین است «ضِرار» بر وزن «فِعال» مصدر باب مفاعله است. باب مفاعله دلالت بر اعمال طرفینى می‌کند. پس «ضرار» که مصدر باب مفاعله است مبیّن امکان ورود ضرر بر دو جانب و طرفین است، بر خلاف «ضرر» که همیشه از یک طرف علیه طرف دیگر وارد می‌شود. این قاعده علاوه بر مدرک و سند روایی دارای مستندات قرآنی نیز می باشد که به آن دلالت دارد: از جمله: «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ؛[6] نه ستم مى‏کنید و نه ستم مى‏بینید.» همچنین آیاتی همچون: «لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِه‏؛[7] نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر.»


البته این قاعده فقهی و قرآنی تنها به امور فردی خلاصه نمی شود بلکه عمومیت آن شامل هر گونه ضرر اقتصادی و مالی، امنیتی و ... می شود در حیطه مباحث اقتصادی هیچ مسلمانی در جامعه اسلامی نباید موجب ضرر به همنوعان خود شود بخصوص در مباحث تولید و اشتغال که با عدم حمایت از جنس و کالای جامعه اسلامی و استقبال از اجناس خارجی سایر بلاد غیر اسلامی زمینه فروپاشی قدرت اقتصادی فراهم می شود.


4-قاعده و اصل اهتمام به امور مسلمین
در جامعه اسلامی همه افراد نسبت به سایرین مسئولیت و وظیفه دارند.[8] أَنَّ النَّبِیَّ ص قَالَ: مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛[9] هر که صبح کند و بامور مسلمین همت نگمارد از آنها نیست، و هر که بشنود مردى فریاد میزند «مسلمانها بدادم برسید» و جوابش نگوید مسلمان نیست.» آیات مشخصی از قرآن کریم نیز به خوبی گویای وظیفه های سنگین مؤمنین نسبت به همنوعان دارد.[10] باری به هر جهت آیین اسلام آیین اخلاق مداری و انسان دوستی است در این مکتب انسان ها نسبت به یکدیگر وظایف سنگینی دارند، انسان نسبت به فعالیت های اقتصادی و اوضاع معیشت جامعه اسلامی مسئولیت دارد، بی تفاوتی نسبت به اشتغال و رونق تولید و کسب و کار در فرهنگ و آیین اسلام جایگاهی ندارد.

نویسنده: علی بیرانوند

پی نوشت:

[1]. منافقون: آیه8.
[2]. تفسیر نمونه، ج‏24، ص: 163
[3]. مریم:آیات 81و 82.
[4]. ابرهیم: آیه35.
[5]. نور: آیه 55.
[6]. بقره: 279.
[7]. بقره: 233.
[8]. جامع الأخبار(للشعیری)، ص: 119. «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِه‏»
[9]. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏2 ؛ ص164،ح5. 
[10]. ذاریات آیه 19. «وَفی أَموالِهِم حَقٌّ لِلسّائِلِ وَالمَحرومِ؛ و در اموال آنها حقّی برای سائل و محروم بود!»

مقالات مرتبط

مستندات قرآنی حمایت از کالا و تولید

حمایت از تولید در آیات قرآن کریم